Αίτια Πολέμου τον 21ο Αιώνα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1^Ο. ΑΙΤΙΑ ΠΟΛΕΜΟΥ ΤΟΝ 21Ο ΑΙΩΝΑ

   Οι απόψεις για τα αίτια του πολέμου συναγωνίζονται σε πλήθος τις συγκρούσεις που έχουν καταγραφεί στην ιστορία της ανθρωπότητας. Οι οικονομολόγοι προτάσσουν τη σπουδαιότητα των οικονομικών παραγόντων, οι αναλυτές των διεθνών σχέσεων την ισορροπία δυνάμεων, οι φιλόσοφοι το ένστικτο, οι γεωγράφοι στις εδαφικές ιδιαιτερότητες και τις προσβάσεις, οι ανθρωπολόγοι την κουλτούρα και ο κατάλογος δεν τελειώνει ποτέ. Ακόμα και μέσα στους ίδιους επιστημονικούς κλάδους μπορεί κανείς να εντοπίσει εκ διαμέτρου διαφορετικές προσεγγίσεις όχι μόνο για το τι προκαλεί τον πόλεμο αλλά και για το ποία μέθοδος είναι η καλύτερη για να αναγνωρίσεις αυτά τα αίτια.

   Το ζήτημα περιπλέκεται ακόμα περισσότερο όταν αναλογιστούμε τις διαφορετικές μορφές του πολέμου. Οι πρώτες μελέτες για τα αίτια του πολέμου εστίαζαν στις διαμάχες μεταξύ κρατών ή στην περίπτωση του Θουκυδίδη, πόλεων και συμμαχιών. Αυτή η παράδοση συνεχίστηκε μέχρι και το τέλος του 20ου αιώνα, όταν και οι αναλυτές έστρεψαν το βλέμμα τους και σε άλλες μορφές πολέμου όπου οικονομικοί και κοινωνικοί παράγοντες έπαιξαν σημαντικό ρόλο. Μια σύγχρονη και ολοκληρωμένη ανάλυση των αιτιών του πολέμου πρέπει να λαμβάνει υπόψη και τους παράγοντες που, μαζί με τις «παραδοσιακές» αιτίες, δημιουργούν τις συνθήκες για εμφύλιους πολέμους καθώς και κάθε τύπου σύγκρουση που έχει τα βασικά χαρακτηριστικά του πολέμου: βία, μίσος και σκοπό.      Πόσο μάλλον όταν η διασύνδεση και αλληλεξάρτηση των κρατών καθιστά μια εμφύλια σύγκρουση με θρησκευτικά ή εθνοτικά χαρακτηριστικά, εν δυνάμει αιτία για διακρατικό πόλεμο όπως διαπιστώσαμε στη Γιουγκοσλαβία και στη Συρία.

   Η μόνη κοινή προϋπόθεση και σε μερικές περιπτώσεις αιτία πολέμου φαίνεται να είναι η ύπαρξη όπλων, αλλά ακόμα και αυτή, αρχίζει να αμφισβητείται τον τελευταίο καιρό από τους υποστηρικτές της ιδέας του οικονομικού πολέμου αλλά και την τεχνολογία, που επιτρέπει σε ένα κράτος να επιφέρει σημαντικό πλήγμα π.χ. στο πυρηνικό πρόγραμμα ενός άλλου κράτους, με την χρήση δύο αριθμών, του μηδέν και του ένα.

   Λαμβάνοντας υπόψη τα ανωτέρω και προκειμένου να καθορισθεί το πλαίσιο της ανάλυσης που θα ακολουθήσει στις επόμενες ενότητες, κρίνεται σκόπιμο να γίνει μια συνοπτική και ταυτόχρονα αφαιρετική αναφορά στις αιτίες πολέμου που διαφαίνεται ότι θα παίξουν τον σπουδαιότερο ρόλο στα επόμενα χρόνια.

Άνθρωπος

   Η απόφαση για προσφυγή στα όπλα ή σε ενέργειες που θα προκαλέσουν πόλεμο, καταλήγει σε έναν άνθρωπο ή σε ένα μικρό σύνολο ανθρώπων (π.χ. Κοινοβούλιο). Η κρίσιμη αδυναμία αυτής της διαδικασίας είναι ότι μια ομάδα ανθρώπων και ακόμα περισσότερο ένα άτομο, εξασκεί αυτή την εξουσία με βάση μια υποκειμενική αντίληψη του συμφέροντος και του λόγου κόστος – όφελος που θα προκύψει. Αυτό το τελευταίο είναι και το σημείο κλειδί μιας ορθολογικής απόφασης για πόλεμο. Είναι ωστόσο ζητούμενο αν ο άνθρωπος έχει αυτή την ικανότητα ορθολογικής απόφασης υπό τις συνθήκες που συχνά συναντά όταν καλείται να πάρει τέτοιες αποφάσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις η απόφαση μπορεί να είναι βασισμένη σε σωστά δεδομένα και να υποστηρίζεται από εύλογα επιχειρήματα και έγκυρες εκτιμήσεις. Εντούτοις, ενίοτε οι αποφάσεις λαμβάνονται υπό καθεστώς πίεσης και φόβου ή βασίζονται σε εσφαλμένες εκτιμήσεις ατελών πληροφοριών.

   Η πρόβλεψη λοιπόν της επόμενης σύγκρουσης είναι καταδικασμένη να συναντήσει το ανυπέρβλητο αίνιγμα που λέγεται άνθρωπος. Στην προσπάθεια να μετριαστεί το πρόβλημα οδηγούμαστε στην ανάγκη του προσδιορισμού των συνθηκών που μπορούν να αναδείξουν ηγεσίες που ρέπουν προς τον πόλεμο ή πολιτικές συνθήκες και παραμέτρους που ιστορικά ή και στατιστικά οδηγούν σε πόλεμο.

Ισχύς

   Η πιο ξεκάθαρη αιτία πολέμου φαίνεται να είναι η ανισορροπία δυνάμεων μεταξύ δύο ομάδων. Αυτή η θεωρία που διατύπωσε πρώτος ο Θουκυδίδης είναι πλέον αποδεκτή από όλους τους επιστημονικούς κλάδους που ασχολούνται με την συμπεριφορά του ανθρώπου και όχι μόνο. Ο ανθρωπολόγος R. Wrangham του Harvard University, σε σχετική έρευνα που πραγματοποίησε με χιμπατζήδες, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η προσφυγή στη βία ανάμεσα σε ομάδες δεν είναι ένα ένστικτο, αλλά εξαρτάται ιδιαιτέρως από τις συνθήκες και το γενικότερο πλαίσιο των σχέσεων των ομάδων, με την αντίληψη της ανισορροπίας δύναμης μεταξύ τους να αποτελεί τον ασφαλέστερο οιωνό για εκδήλωση βίας (Glowacki 2012, 3). Ασφαλώς ο άνθρωπος ακολουθεί πιο πολύπλοκες διαδικασίες αξιολόγησης των δεδομένων και του κινδύνου των πράξεων του, ωστόσο η ιστορία επιβεβαιώνει ότι η σχέση αιτίας και αποτελέσματος και στις δύο περιπτώσεις (ομάδας χιμπατζήδων και κοινωνίας ανθρώπων) δεν διαφέρει σημαντικά.

   Τη ροπή προς τη βία των κοινωνικών ομάδων που ανιχνεύουν μια δυνατότητα επιβολής επί μιας άλλης, ή προσφεύγουν στη βία από φόβο ότι αν δεν το κάνουν θα βρεθούν σύντομα σε θέση αδυναμίας, έρχεται να συμπληρώσει ο K. Waltz στο έργο του «Man, the State and War» εισάγοντας στη διαδικασία την παράμετρο του ηγέτη. Ο Waltz Ισχυρίζεται ότι οι πόλεμοι συχνά οφείλονται στον χαρακτήρα των πολιτικών ηγετών όπως π.χ. ο Ναπολέων και ο Σαντάμ Χουσεΐν. Θα περίμενε κανείς ότι με την κατάλληλη παιδεία και τις εμπειρίες το άτομο μπορεί να κρίνει αρκετά αντικειμενικά τα δεδομένα ώστε να πάρει μια απόφαση που θα αποφέρει το μέγιστο καθαρό αποτέλεσμα. Η ιστορία όμως βρίθει από περιπτώσεις ατόμων που οδήγησαν την χώρα τους σε πολέμους παρότι όλα τα στοιχεία συνηγορούσαν ότι οι πιθανότητες οποιασδήποτε επιτυχίας ήταν ελάχιστες. Ο Βασιλιάς Γεώργιος ο 3^ος και η πλειοψηφία του κοινοβουλίου της Μεγάλης Βρετανίας προκάλεσαν την Αμερικανική Επανάσταση το 1776, παρότι όλα τα δεδομένα έδειχναν ότι το όποιο κέρδος από την αύξηση της φορολογίας δεν μπορούσε να αντισταθμίσει, όχι το κόστος της ήττας, αλλά ούτε της νίκης. Οι ΗΠΑ με τη σειρά τους, σχεδόν 200 χρόνια αργότερα, έστειλαν 500.000 στρατιώτες στο Βιετνάμ για να δώσουν έναν πόλεμο σε μια περιοχή όπου ο Στρατηγός Leclerc, λίγα χρόνια νωρίτερα, είχε προφητικά δηλώσει «θα χρειαζόταν 500.000 στρατιώτες για να κατακτηθεί και ακόμα και τότε δεν θα ήταν εφικτό». Διαφαίνεται λοιπόν ότι η αντίληψη για ανισορροπία ισχύος όταν συνδυάζεται με την υπέρμετρη φιλοδοξία των ηγετών, συχνά οδηγεί σε πολεμικές συγκρούσεις.

Αντιλήψεις Και Κοινωνία

   Δεν είναι ωστόσο μονοπώλιο των ηγετικών μορφών η προσφυγή στον πόλεμο. Ο Waltz στο τρίτο του βιβλίο, «Theory of International Politics», αναδεικνύει ως καίρια και τη σημασία του περιβάλλοντος των προσώπων καθώς παρατηρεί ότι πολλά μοτίβα των διεθνών σχέσεων επαναλαμβάνονται παρότι τα άτομα αλλάζουν. Είναι άλλη μία περίπτωση όπου ο ορθολογισμός υποκύπτει στο συναίσθημα. Αν υποθέταμε ότι όλα τα δεδομένα που αφορούν στην λήψη απόφασης για πόλεμο, εισάγονταν σε έναν υπολογιστή με κατάλληλη επεξεργαστική ικανότητα και λογισμικό για να τα επεξεργαστεί και να προβλέψει με μεγάλη ακρίβεια το καθαρό αποτέλεσμα της αναμέτρησης, το πιθανότερο είναι ότι στην πλειοψηφία των περιπτώσεων το αποτέλεσμα θα ήταν αρνητικό γιατί οι βραχυπρόθεσμες συνέπειες ενός πολέμου είναι βέβαιο ότι θα είναι αρνητικές και τα μεσοπρόθεσμα οφέλη αβέβαια. Αν όμως δώσεις στον υπολογιστή πρόσβαση στις αντιλήψεις και τα πιστεύω των συμβούλων, των διπλωματών, των ΜΜΕ αλλά και της μάζας των πολιτών, τα αποτελέσματα μάλλον θα είναι διαφορετικά.

   Η περίοδος του ψυχρού πολέμου είναι χαρακτηριστική για την εξέταση της βαρύτητας που έχει η αντίληψη της κοινωνίας και του κρατικού μηχανισμού για την απειλή που συνιστούν άλλα κράτη και την ευκολία που επιλέγουν τη σύγκρουση όταν - εκτιμούν ή πιστεύουν ότι- θα εξυπηρετήσει το συμφέρον του κράτους, δηλαδή θα επαυξήσει την δύναμη και την επιρροή τους στο διεθνές σύστημα. Μετά το Β’ΠΠ, η υφήλιος παρακολούθησε τις δύο υπερδυνάμεις, με εκ διαμέτρου αντίθετες προσεγγίσεις στην λειτουργία του κράτους και της οικονομίας, να προκαλούν πολεμικές συγκρούσεις σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της υφηλίου με έναυσμα ή αφορμή αυτήν την αντίληψη.

   Η Σοβιετική Ένωση, μετά την νίκη επί της ναζιστικής Γερμανίας, ξεκίνησε μια εκστρατεία απορρόφησης κάθε αδύναμου κρατιδίου από την Ανατολική Ευρώπη έως τον Καύκασο και την ανατολική Ασία. Οι ΗΠΑ από την πλευρά τους, βαθιά επηρεασμένες από το κλίμα αντικομουνισμού που καλλιέργησαν πολιτικοί όπως ο John Dulles[1] και υπό το καθεστώς του φόβου που προκάλεσε η Πολιτιστική Επανάσταση στη Κίνα, επιδόθηκαν σε έναν αγώνα αποσταθεροποίησης και ανατροπής με κάθε μέσο, κάθε κυβέρνησης για την οποία υπήρχαν υποψίες ότι σχετίζεται με τον κομμουνισμό και έφτασαν να εισβάλλουν στο Βιετνάμ προκειμένου να αποτρέψουν την άνοδο στην εξουσία του Χο Τσι Μινχ ο οποίος δύο δεκαετίες νωρίτερα παρακαλούσε τον Τρούμαν για βοήθεια (Tuchman 1984).

Οι αντιλήψεις της κοινωνίας διαμορφώνονται από πολιτικούς, ΜΜΕ και τις συνθήκες και με τη σειρά τους η αόρατη ισχύς της μάζας επανατροφοδοτεί το σύστημα εξουσίας με νέα ορμή προς την προβαλλόμενη κατεύθυνση. Ένας φαύλος κύκλος που δύσκολα διακόπτεται και συχνά καταλήγει να δημιουργεί μία μαύρη τρύπα που απορροφά την λογική και την αλήθεια.

Διεθνές Σύστημα

   Η πλάνη του ατόμου και οι διαφορές μεταξύ των κρατών που οδηγούν σε πόλεμο θα μπορούσαν να ελεγχθούν αν υπήρχε ένα Διεθνές Σύστημα που ασκούσε κεντρική εξουσία, αλλά δεν υπάρχει. Οι περισσότεροι αναλυτές συμφωνούν ότι αυτή είναι μια από τις σημαντικότερες αιτίες πολέμου. Η αναρχία του διεθνούς συστήματος δεν επιτρέπει τον περιορισμό των πολέμων που προκαλούνται από τις δυνάμεις που διαμορφώνουν εντός των κοινωνιών και μεταξύ των κρατών, τις συνθήκες για την επώαση του πολέμου. Η προσπάθεια εγκαθίδρυσης μιας τέτοιας δομής ξεκίνησε από τον Πρόεδρο Γουίλσον με την Κοινωνία των Εθνών και εξελίχθηκε μετά το Β’ΠΠ στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ). Το ιδεαλιστικό εγχείρημα της ΚτΕ απέτυχε παταγωδώς αποδεικνύοντας ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά δεν υπόκειται σε κανόνες και αυτοματισμούς αντίστοιχους με αυτούς που διέπουν τα φυσικά φαινόμενα, ή τουλάχιστον δεν έχουμε ανακαλύψει ακόμα τέτοιους κανόνες. Ο ΟΗΕ υιοθέτησε πιο ρεαλιστική προσέγγιση και έδωσε βάση στην πρόληψη μέσω της προώθησης της συνεννόησης και του συμβιβασμού, παρόλα αυτά δεν έχει να επιδείξει σημαντικές επιτυχίες στην αποτροπή πολέμων αλλά ίσως αυτό να οφείλεται στο ότι πολλές κρίσεις αποκλιμακώνονται, πίσω από κλειστές πόρτες, χάρη στο φόρουμ που τους παρέχει ο ΟΗΕ. Αυτό στο οποίο όλοι οι αναλυτές συμφωνούν είναι ότι η ύπαρξη του οργανισμού δίνει την ευκαιρία στα κράτη να προσπαθήσουν να επιλύσουν τις διαφορές τους στο διπλωματικό επίπεδο.

  Η αναρχία του Διεθνούς Συστήματος ωστόσο δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει δυνατότητα περιορισμού των διακρατικών συγκρούσεων. Στην προσπάθεια αναζήτησης αυτών των δυνατοτήτων προέκυψαν θεωρίες για την σημασία του πολιτεύματος και της οικονομικής συνεργασίας στην αποτροπή

    Η θεωρία της Δημοκρατικής Ειρήνης διατείνεται ότι τα δημοκρατικά κράτη δεν πολεμάνε μεταξύ τους και επομένως μια επικράτηση της δημοκρατίας στο διεθνές σύστημα θα σημάνει το τέλος του πολέμου. Οι μελετητές αυτής της θεωρίας παρατήρησαν ότι από το 1886 έως το 2005 έχουν λάβει χώρα 205 πόλεμοι μεταξύ μη-δημοκρατικών κρατών, 166 ανάμεσα σε δημοκρατικά και μη-δημοκρατικά κράτη και κανένας ανάμεσα σε δημοκρατικά κράτη (Rummel 2007). Τα νούμερα αυτά είναι δύσκολο να αμφισβητηθούν και μάλλον αποδεικνύουν ότι οι σημαντικές διαφορές στο πολίτευμα μεταξύ δύο κρατών είναι μια συνθήκη που ευνοεί τον πόλεμο και επιπρόσθετα ότι η δημοκρατική ανάδειξη των ηγετών περιορίζει την αυθαιρεσία των ολίγων σε ένα κράτος και ευνοεί τις προσπάθειες συνεννόησης.

Πολίτευμα Και Οικονομία

   Η έτερη θεωρία για τα αίτια του πολέμου που συνδέεται με την λειτουργία του διεθνούς συστήματος, εστιάζει στην οικονομική συνεργασία και την αλληλεξάρτηση. Οι υποστηρικτές της, ισχυρίζονται ότι ο άνθρωπος δεν καταλαμβάνεται από ένα γενετήσιο ένστικτο για πόλεμο, αντιθέτως έχοντας κατακτήσει τον λόγο και την τεχνολογία, έχει καταλάβει ότι η συνεργασία και ο καταμερισμός της εργασίας, είναι τα εργαλεία που θα του επιτρέψουν να ζήσει σε καθεστώς ευημερίας και ειρήνης. Η υπόθεση λοιπόν είναι ότι αν τα κράτη, κατά το ίδιο πρότυπο, ενισχύσουν τις οικονομικές τους σχέσεις και εμβαθύνουν τις συνεργασίες τους, αργά ή γρήγορα θα φτάσουν σε ένα σημείο αλληλεξάρτησης όπου ο πόλεμος δεν θα τους αποφέρει τίποτα άλλο παρά ζημία. Σε ένα διεθνές σύστημα όπου το εμπόριο και οι μετακινήσεις των ανθρώπων και κεφαλαίων είναι ελεύθερες, η απάντηση στο ποιος θα κερδίσει από έναν πόλεμο είναι σαν να ρωτάς ποιος από τους επιβάτες του Τιτανικού βγήκε κερδισμένος. Η θεωρία αυτή μας βοηθάει να αναγνωρίσουμε τους οικονομικούς και κοινωνικούς παράγοντες που λειτουργούν ανασταλτικά στην εκδήλωση εχθροπραξιών μεταξύ δύο κρατών και ασφαλώς συνδέεται με την παγκοσμιοποίηση.

Black Swan Events

    Πέρα από τις αιτίες πολέμου που εστιάζουν στη συμπεριφορά των κρατών στο Διεθνές Σύστημα, η ιστορία μας διδάσκει ότι ορισμένες φορές γεγονότα που θεωρούνται απίθανα ή απρόβλεπτα ανατρέπουν δραματικά, προς το καλύτερο ή το χειρότερο τις δομές του συστήματος. Τέτοια γεγονότα, που ο Ν. Τάλεμπ ονόμασε «Μαύρους Κύκνους» στο ομώνυμο βιβλίο του, μπορεί να είναι μολυσματικές ασθένειες που θα μετατραπούν σε επιδημίες ή φυσικές και μη καταστροφές που απειλούν τη πρόσβαση σε φυσικούς πόρους.

   Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας επανειλημμένα προειδοποιεί για τηναύξηση της αντίστασης των μικροβίων λόγω της κατάχρησης αντιβιοτικών φαρμάκων. Η συνεχής αύξηση του πληθυσμού σε συνδυασμό με την ολοένα αυξανόμενη διασύνδεση της υφηλίου, αυξάνει δραματικά τις πιθανότητες εξάπλωσης μιας επιδημίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Αν προσθέσεις σε αυτές τις συνθήκες και τα κύματα μετανάστευσης και την πίεση που αυτά ασκούν στις υποδομές υγείας των κρατών που τους υποδέχονται, πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι, δίχως μια σημαντική ανακάλυψη που θα ανατρέψει την κατάσταση, πολλές περιοχές του πλανήτη θα δοκιμαστούν από κρίσεις το μέγεθος των οποίων δεν μπορεί να προβλεφθεί. Ασφαλώς σε πρώτη ανάγνωση η εκδήλωση σοβαρών συγκρούσεων λόγω της έξαρσης μολυσματικών ασθενειών ακούγεται παρατραβηγμένη, όπως ακριβώς και η ύπαρξη μαύρων κύκνων πριν την ανακάλυψη τους.

   Ακόμα και αν αποφευχθεί η μεγάλη επιδημία που θα αυξήσει δραματικά την εντροπία τόσο εντός των κρατών όσο και μεταξύ τους, η αύξηση του πληθυσμού στην Ασία και την Αφρική εγκυμονεί τον κίνδυνο συγκρούσεων με επίκεντρο τους φυσικούς πόρους και ιδιαίτερα το νερό και την ενέργεια. Η κατάσταση αυτή επιβαρύνεται από την έξαρση των ακραίων καιρικών φαινομένων τα τελευταία έτη αλλά και τις φυσικές καταστροφές που πάντα βασανίζουν τον άνθρωπο. Τέτοιες συνθήκες υφίστανται σε πληθώρα σημείων του πλανήτη και είναι αδύνατο κανείς να προβλέψει που θα συμβεί η επόμενη καταστροφή ή κρίση.

Σύνοψη Αιτιών Πολέμου τον 21ο Αιώνα

   

   Συνοψίζοντας αυτή την ανάλυση των αιτίων πολέμου, διαπιστώνουμε ότι οι κύριες αιτίες που μπορεί να οδηγήσουν σε διακρατική σύγκρουση τον 21ο αιώνα είναι οι σημαντικές μεταβολές στην ισορροπία δυνάμεων, τα αντικρουόμενα συμφέροντα κρατών που βρίσκονται σε εγγύτητα και οι ατομικές φιλοδοξίες ηγετών ή μικρών ομάδων που ελέγχουν την εξουσία. Στη πιθανότητα της σύγκρουσης λειτουργούν καταλυτικά οι μεγάλες διαφορές στην οικονομική και κοινωνική οργάνωση και λειτουργία του κάθε κράτους, η αντίληψη της κατανομής ισχύος και η δυνατότητα επιβολής με στρατιωτικά κυρίως μέσα. Η χρονική στιγμή που θα ξεσπάσει η σύγκρουση είναι δύσκολο να προσδιοριστεί και φαίνεται να σχετίζεται κυρίως με το πώς και πότε, ο έχων τη θέληση να πολεμήσει, αντιλαμβάνεται την ευκαιρία για αυτό καθώς και με τις ραγδαίες εξελίξεις στην τεχνολογία που διαταράσσουν τις ισορροπίες και δημιουργούν τέτοιες ευκαιρίες.

 Η εξέλιξη της σύγκρουσης εξαρτάται από τη βούληση των μεγάλων δυνάμεων να επέμβουν, τη διαφορά στρατιωτικής και διπλωματικής ισχύος των εμπλεκόμενων και το χαρακτήρα της σύγκρουσης. Στον αντίποδα, εκτιμάται ότι το δημοκρατικό πολίτευμα, η οικονομική αλληλεξάρτηση, η θέληση των ισχυρότερων δυνάμεων για διατήρηση του STATUS QUO και οι δυνατότητες συνεννόησης που προσφέρουν οι Διεθνείς Οργανισμοί (κυρίως ο ΟΗΕ), θα συνεχίσουν να λειτουργούν ανασταλτικά στην κλιμάκωση των κρίσεων και επομένως στις εχθροπραξίες. Τέλος όσον αφορά στις εσωτερικές συγκρούσεις, το πλήθος των οποίων παρουσιάζει αυξητικές τάσεις τα τελευταία χρόνια, σημαντικό ρόλο φαίνεται ότι θα συνεχίσει να παίζει η κοινωνική διαστρωμάτωση, η θρησκεία, η οικονομία και οι έξωθεν παρεμβάσεις.

---

[1] Ο J. Dulles, υπηρέτησε ως Secretary of State την περίοδο 1953-1959 και έμεινε στην ιστορία για την επιθετική ρητορική του ενάντια στην Σοβιετική Ένωση.